?Ж?бек жолы экономикалы? белдеу?н? б?рге ??райы?

Си Цзиньпинн?? Назарбаев университет?нде с?йлеген с?з?.

Осыдан 2100 жыл б?рын, ?ытайды? Хань ?улет? д?у?р?нде ?м?р с?рген Чжан Цянь бейб?тш?л?к ж?не досты? борышын ар?алап, Орта Азия ???р?не ек? рет елш? болып барып, ?ытайды? Орта Азия елдер?мен бол?ан досты? барыс-кел?с?н?? ?а?пасын ашып, Шы?ыс пен Батысты ендей ?ткен, Еуразия ??рлы?тарын т?тастыратын Ж?бек жолын аш?ан ед?.

Мен?? ата мекен?м Шэньси сол байыр?ы Ж?бек жолыны? бастал?ан жер?. Б?л арада т?рып, тарихты еске алсам, сай-саладан жа??ыр?ан керуен ?о?ырауыны? ?н? ест?лгендей, жапан даладан ш?батыла к?тер?лген т?т?нд? к?ргендей боламын. М?ны? б?р? ма?ан ?те ысты? сез?лед?.

?аза?стан даласы – байыр?ы Ж?бек жолы басып ?тет?н жер, кез?нде Шы?ыс пен Батыс ?ркениет?н?? то?ысуына, т?рл? ?лтты?, т?рл? м?дениетт?? ауыс-т?й?с?не ж?не ынтыма?тасты?ына келел? ?лес ?ос?ан. Шы?ыс пен Батыс елш?лер?, сауда керуендер?, саяхатшылары, о?ымыстылары, шеберлер? б?л ара?а толассыз а?ылып кел?п отыр?ан, жол бойында?ы елдер ?зара ауыс-т?й?с жасап, б?р-б?р?нен ?йрен?п, б?р-б?р?н ?лг? ет?п, адамзат ?ркениет?н?? ал?а басуына ы?пал еткен.

Байыр?ы Ж?бек жолында?ы байыр?ы ?ала Алматыда Шянь Ши?хай（Шянь Ши?хай, 1905-1945, атамекен? Гуа?ду? ?лкес?н?? Паньюй ауданы - ?аз?рг? Гуа?ду? ?лкес?н?? Гуа?жоу ?аласы. Аомэньда ту?ан. ?ытайды? осы заман?ы музыканты） атында б?р да??ыл бар. Ел арасында ауыздан-ауыз?а тарал?ан мынадай б?р ??г?ме бар：1941 жылы ?лы Отан со?ысы бастал?аннан кей?н, ?ытайды? ?йг?л? музыканты Шянь Ши?хай жол-ж?некей Алматы?а келед?. М?нда еш?андай туыс-ту?аны жо?, ?алтасы ?а?ылып, нау?ас ме?деткен оны ?аза? музыканты Ба?ытжан Бай?адамов жа?ын тартып, о?ан б?р жайлы т?ра? дайындап беред?.

Алматыда т?р?ан кез?нде Шянь Ши?хай ??лт азатты?ы?, ??асиетт? со?ыс?, ??зен т?тас ?ызарды? сынды ?йг?л? музыкалы? туындыларды ?м?рге ?келед?. Сондай-а? ?аза? батыры Амангелд?н?? батырлы?ын бейнелейт?н симфониялы? дастан – ?Амангелд?н?? жазып, халы?ты фашизмге ?арсы со?ыс ж?рг?зуге ж?герленд?р?п, жерг?л?кт? халы?ты? ??рмет?не б?ленд?.

Сан ?асырдан бер? осы байыр?ы Ж?бек жолында ?р ел хал?ы досты?ты? ?шпес дастанын б?рге жазды. Ек? мы? жылды? барыс-кел?с тарихы ынтыма?ты, б?р-б?р?не сен?мд?, терезес? те? болса, ?зара пайда жетк?з?п, ке?пей?л болып, б?р-б?р?нен ?лг? алып, селбес?п, те? иг?л?ктенет?н болса, онда ?лты, сен?м?, м?дениет т?рк?н? бас?а-бас?а елдерд?? де бейб?тш?л?ктен те? иг?л?ктен?п, б?рге дамуына ?бден болатынын д?лелдед?. Б?л байыр?ы Ж?бек жолы б?зге сыйла?ан ?ла?атты ?неге.

20 жылдан бер? ?ытайды? Еуразия елдер?мен орнат?ан ?атынасыны? жедел дамуымен байыр?ы Ж?бек жолы бар?ан сайын ?з?н?? ты? ?м?рше?д?г?н к?рсет?п, ?ытайды? Еуразия елдер?мен жасас?ан ти?мд? ынтыма?тасты?ын е? жа?а формамен жа?а тарихи белеске к?терд?.

?Алыста?ы туыстан жа?ында?ы к?ршы арты??. ?ытай мен Орта Азия елдер? – ?ргелес тату к?рш?лер. ?ытай Орта Азия елдер?мен орнат?ан досты?, ынтыма?тасты? ?атынасын дамыту?а баса м?н беред?. Оны дипломатияны? басым ба?ыты етед?.

?аз?рг? та?да ?ытай мен Орта Азия елдер? ?атынасыны? дамуына ?луде б?р кездесет?н м?мк?нд?кт? ?зд?кс?з арттырып, досты?ты бекемдеп, ынтыма?тасты?ты к?шейт?п, б?рге дамып-г?лденуд? ?олдап, ?р ел хал?ына ба?ыт жаратуды ?м?т етем?з.

–Б?з досты?ты ?асырдан-?асыр?а жал?астырып, берекел?, тату к?рш? болуымыз ?ажет. ?ытай бейб?т даму жолына табанды болып, т?уелс?з, ?з?не-?з? ?ожайын болатын бейб?т дипломатиялы? саясатын батыл ат?арады. Б?з ?р ел хал?ыны? ?здер? та?да?ан даму жолына ж?не ?станатын ?шк?-сырт?ы саясатына ??рмет етем?з, Орта Азия елдер?н?? ?шк? ?стер?не кил?кпейм?з. ?ытай аума?ты? ?стерд? билеуд? к?здемейд?, к?ш к?лем?н ?л?айтумен ш??ылданбайды. Б?з Ресей ж?не Орта Азия елдер?мен байланысты ж?не ынтыма?тасты?ты к?шейт?п, жарасымды ???р ??ру?а ?ажымай-талмай б?рл?кте к?ш салуды ?алаймыз.

–Б?з б?р-б?р?м?зд? батыл ?олдап, адал, сен?мд? дос болуымыз керек. Мемлекетт?? егеменд?г?, территория т?тасты?ы, ?ау?пс?зд?к, т?ра?тылы? сия?ты келел?, ?зект? м?дде м?селес?нде б?р-б?р?м?зд? батыл ?олдау – ?ытайды? Орта Азия елдер?мен жасас?ан стратегиялы? сер?ктест?к ?атынасыны? м?н? ж?не ма?ызды мазм?ны. Б?з ?р?айсы елдермен ек? тарапты ж?не Ша?хай Ынтыма?тасты? ?йымы （ШЫ? – ?ытай, Ресей, ?аза?стан, ?ыр?ызстан, Т?ж?кстан ж?не ?збекстан сынды алты ел 2001 жылы 15 маусымда Ша?хайда жариялап ??р?ан ?к?меттер арасында?ы халы?аралы? ?йымды ме?зейд?. Оны? т?рк?н? – ?Ша?хай бест?г?? кездесу механизм?. ШЫ?-ны? т?пк? ма?саты：м?ше елдер арасында?ы сен?мд?л?к пен тату к?рш?л?к досты?ты к?шейту, м?ше елдермен саяси, экономика, ?ылым-техника, м?дениет, б?л?м беру, энергетика, ?атынас, ?орша?ан ортаны ?ор?ау ж?не бас?а салаларда ?тымды ынтыма?тасты? жасау, ???рлерд?? бейб?тш?л?г?н, ?ау?пс?зд?г?н ж?не т?ра?тылы?ын ?ор?ау, оны ?амтамасыз ету, демократиялы, ?д?л, ?йлес?мд? халы?аралы? саяси, экономикалы? жа?а т?рт?п орнатуды ?олдау. Ол жылына б?р рет м?ше елдер басшыларыны? ресми кездесу?н, мерз?м бойынша ?к?мет басшыларыны? кездесу?н ?тк?зед?, кездесулер м?ше елдерде кезекпен ?тк?з?лед?）аясында ?зара сен?мд?л?кт? арттырып, ынтыма?тасты?ты тере?дет?п, ??ш т?рл? к?шке?（??ш т?рл? к?ш? – зорлы?ты ла?кест?к, ?лтты? сепаратизм ж?не д?ни экстремизм к?штер?н ме?зейд?）, ес?ртк? саудалау?а, еларалы? ?йымды? ?ылмыстар?а б?рлесе со??ы бер?п, ???рл?к экономиканы? дамуы мен халы?ты? ала?сыз т?рш?л?к ету?не тамаша орта жаратуды ?алаймыз.

–Б?з на?ты ынтыма?тасты?ты барынша к?шейт?п, ?зара ти?мд?л?к жасап, те? иг?л?кке кенелет?н жа?сы сер?к болуымыз керек, ?ытай да, Орта Азия елдер? де дамуды? шешуш? сатысында т?р, б?рын кез?кпеген м?мк?нд?ктер мен сындар?а д?п кел?п отыр. Б?р?м?з де ?з ел?м?зд?? жа?дайына ?йлесет?н орта, ?за? мерз?мд?к даму нысанасын орта?а ?ойып отырмыз. Б?зд?? стратегиялы? нысанамыз б?р – экономиканы? ?за? уа?ыт орны?ты артуына, елд?? г?лдену?не, бай да ??д?ретт? болуына, ?лтты? к?ркею?не шынайы кеп?лд?к ету. Б?з на?ты ынтыма?тасты?ты жаппай к?шейт?п, саяси ?атынас, ???рл?к к?рш?лест?к абзалдылы?ымызды, экономикалы? жа?тан б?р-б?р?м?зд? толы?тау абзалдылы?ымызды на?ты ынтыма?тасты? абзалдылы?ына, экономиканы? баянды арту абзалдылы?ына айналдырып, ?зара пайда жетк?з?п, те? иг?л?кке кенелет?н м?дделес орта? т?л?а ?алыптастыруымыз керек.

–Б?з ана??рлым ке? пей?лмен, ана??рлым ке? к?з аямен ???рл?к ынтыма?тасты? ?р?с?н ке?ейт?п, ты? ш??ылалы н?тижен? б?рге жаратуымыз керек. ?аз?рг? та?да, ?лемд?к экономиканы? то?ысып дамуы тездед?, ???рл?к ынтыма?тасты? ?ркендеп келед?. Еуразия ???р?нде к?птеген ???рл?к ынтыма?тасты? ?йымдар ??рылды. Еуразия экономикалы? ?ауымдасты?ы （ЕАЭ?） мен ШЫ?-?а м?ше елдер, бай?аушы елдер Еуразия, О?т?ст?к Азия, Батыс Азия ???р?н т?тас ?амтыды, ШЫ? мен ЕАЭ?-ны? ынтыма?тасты?ын к?шейту ар?ылы даму ?р?с?н онан ?р? ке?ейту?м?зге болады.

Еуразия елдер?н?? экономикалы? байланысын ана??рлым ны?айту, ?зара ынтыма?тасты?ын ана??рлым тере?дету, даму ?р?с?н одан ары ке?ейту ?ш?н инновация сынды ынтыма?тасты? ?лг?с?мен ?Ж?бек жолы экономикалы? белдеу?н? б?рге ??руымыз?а болады. Б?л – Ж?бек жолыны? байыр?ы ?р ел хал?ын ба?ыт?а кенелтет?н ?лы ?с. М?ндай ?ске мына жа?тардан, я?ни б?р жерд?? с?тт? т?ж?рибес? ар?ылы к?п жерге жетекш?л?к етуден, б?р жел? ар?ылы барлы? жа?ын ?амтудан, ???рл?к зор ынтыма?тасты?ты б?рт?ндеп ?алыптастырудан бастап к?р?су керек.

Б?р?нш?ден, саясат жа?ынан п?к?р алмасуды к?шейту. ?р елд?? экономиканы дамыту стратегиясы мен шаралары ж?н?нде п?к?р алмасып, орта?ты?тар?а ?мтылу, айырмашылы?тарды са?тау принцип?не сай ???рл?к ынтыма?тасты?ты ?лгер?летуд?? жобасы мен т?с?лдер?н а?ылдасып белг?леп, ???рл?к экономиканы? то?ысуына саясат ж?не за? жа?ынан ?жасыл шам жа?уына? болады.

Ек?нш?ден, жолды т?тастыруды к?шейту. ШЫ? ?атынас?а ?олайлылы? жасау кел?с?м? ж?н?нде а?ылдасу ?ст?нде. Осы ??жат?а жедел ?ол ?оятын ж?не ол тияна?тандырылатын болса, Тыны? м?хиттан Балты? те??з?не дей?нг? тасымал жолы ашылады. Осы нег?зде б?з ?р жа?пен б?рге трансшекаралы? ?атынас инфра??рылымдарын кемелденд?ру ж?н?нде белсене ?зден?с жасап, Шы?ыс, Батыс ж?не О?т?ст?к Азиямен т?тас?ан ?атынас-тасымал торабын б?рт?ндеп ?алыптастырып, ?р ел экономикасыны? дамуына ж?не адамдарды? барыс-кел?с?не ?олайлылы? жасауды ?алаймыз.

?ш?нш?ден, сауда ?зд?кс?зд?г?н к?шейту. ?Ж?бек жолы экономикалы? белдеу?нде? ?ш миллиард?а жуы? халы? бар ж?не б?л айма?тарды? нары?ы ?згеше. Онда?ы елдерд?? сауда ж?не инвестиция саласында?ы ынтыма?тасты? ?леует? орасан зор. Т?рл? сауда салаларына ж?не инвестиция?а ?олайлылы? жасау м?селес? туралы зерттеу?, сонымен б?рге ?йлес?мд? орналастыру жасап, сауда дуалдарын аластап, сауда мен инвестицияны? ?з?нд?к ??нын т?мендет?п, ???рл?к экономиканы? айналым ?ар?ыны мен сапасын жо?арылатып, ?зара пайда жетк?зу, те? иг?л?ктену керек.

Т?рт?нш?ден, валюта айналымын к?шейту. ?ытай, Ресей елдер? ?з а?шасымен есеп жабу жа?ында тамаша ынтыма?тасты? жасасып, ?уанарлы? табыстар?а ?ол жетк?зд?, сондай-а? мол т?ж?рибе топтады. Б?л жа?сы ?д?ст? жалпыластыра т?су ?ажет. Егер ?р?айсы елдер ?нем?л?к т?рлер? мен капиталды? т?рлер?нде ?з а?шасын ауыстыруды ж?не ?з а?шасымен есеп жасауды ж?зеге асырса, онда айналымны? ?з?нд?к ??нын ед?у?р т?мендет?п, ?аржы ?ау?п-?атер?не т?теп беру ?уатын арттырып, сол ???рд?? экономикасыны? халы?аралы? б?секел?к ?уатын к?шейтуге болады.

Бес?нш?ден, халы?ты? к???л?н то?ыстыру. Ел мен елд?? ?атынасы халы?ты? досты?ынан туады. Жо?арыда айтыл?ан салаларда?ы ынтыма?тасты?ты к?шейту ?ш?н, ?р ел хал?ыны? ?олдауына ие болып, халы?ты? досты? барыс-кел?с?н к?шейт?п, ?зара т?с?н?су мен д?ст?рл? досты?ты ны?айтып, ???рл?к ынтыма?тасты?ты ?р?стетуд?? халы? т?лег?ндег? нег?з? мен ?о?амды? нег?з?н бекемдеу керек.

（2013 жыл, 7 ?ырк?йек）